Stan szkolnictwa w Polsce u schyłku XVIII wieku był fatalny. Dość dobrze rozwijający się system szkół parafialnych załamał się w połowie XVII wieku. Szkoły średnie prowadzone w przeważającej mierze przez zakony jezuitów i pijarów, hołdowały przeżywającemu się już modelowi gimnazjum humanistycznego, zaś Akademia Krakowska pogrążona była w stagnacji naukowej i organizacyjnej.

Jednak w tej trudnej sytuacji rodził się ferment, tworzący podłoże dla przyszłej reformy szkolnictwa w Polsce. Założenie przez Stanisława Konarskiego w 1740 roku Collegium Nobilium i przeprowadzona przez niego reforma szkół pijarskich, postępujące za tym przemiany w szkolnictwie jezuickim, wreszcie ufundowanie przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku Szkoły Rycerskiej Korpusu Kadetów w Warszawie świadczyły o umacnianiu się przekonania o konieczności zmian. Rodziło się ono także w konfrontacji z Zachodem, skąd docierał nowy prąd umysłowy – oświecenie. O ile w zakresie programów szkolnych oraz koncepcji nauczania i wychowania następowała w Polsce recepcja koncepcji oświeceniowych przenoszonych z Zachodu, o tyle w zakresie organizacji szkolnictwa polska myśl pedagogiczna wyprzedziła myśl europejską. Świadomość istnienia ścisłego powiązania spraw szkolnictwa ze sprawami państwa, przekonanie, że jego potęga i pomyślność są nierozerwalnie związane z poziomem wykształcenia obywateli, trwały w Polsce od czasów XVI wieku, czego najlepszym przykładem jest dzieło Andrzeja Frycza Modrzewskiego „O poprawie Rzeczypospolitej” (1551).

Wydarzenia polityczne przyspieszyły proces przemian. Pierwszym z tych wydarzeń był I rozbiór Polski (5 VIII 1772 roku). Wstrząs i upokorzenie, które wywołał, wzmogły w oświeconej części społeczeństwa pragnienie reform. Przekonanie, że upadające państwo możne uratować jedynie pokolenie wychowane w nowym duchu, stawało się coraz silniejsze.

Drugim wydarzeniem była wieść o kasacie zakonu jezuitów. We wrześniu 1773 roku do szlachty zebranej na sejmie rozbiorowym w Warszawie dotarła zaskakująca wiadomość o breve papieskim z 21 VII 1773 roku, rozwiązującym zakon jezuitów. Wśród szlachty, ogromnie przywiązanej do jezuitów, wywołała ona silne zaniepokojenie. Od razu stanął też problem przejęcia ogromnego majątku pojezuickiego. Królowi i związanej z nim grupie reformatorów udało się przeforsować pomysł przeznaczenia majątku na cele szkolne. Dzięki temu mało sprecyzowane dotąd pomysły oświatowe zyskały możliwość realizacji.

Powstanie Komisji Edukacji Narodowej

Komisja Edukacji Narodowej została powołana uchwałą sejmową 14 X 1773 roku. Jej pierwsza nazwa brzmiała: Komissyja nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mająca. Stanowiła ona najwyższy organ państwowy sprawujący zwierzchnictwo nad szkolnictwem w Polsce, powołany przez sejm i przed nim odpowiedzialny. Ustawa sejmowa oddawała Komisji pod opiekę troskę o wychowanie młodzieży szlacheckiej i zarząd szkół publicznych.

Komisja była ciałem kolegialnym. Składała się z ośmiu (a potem dwunastu) osób wybieranych na 6-letnie kadencje. Wszyscy jej członkowie pracowali bezpłatnie. Pierwszymi komisarzami zostali wpływowi magnaci, odgrywający wybitną rolę w życiu politycznym, wykształceni i zorientowani w najnowszych prądach umysłowych i kulturalnych. Byli nimi: Ignacy Massalski biskup wileński, Michał Poniatowski (młodszy brat króla) wówczas biskup płocki, a potem ostatni prymas I Rzeczypospolitej, Joachim Chreptowicz podkanclerzy litewski, August Sułkowski wojewoda gnieźnieński, książę Adam Kazimierz Czartoryski generał ziem ruskich, były kanclerz Andrzej Zamoyski, Ignacy Potocki pisarz wielki litewski i Antoni Poniński starosta kopanicki. Pierwszym prezesem Komisji został biskup Massalski, którego w 1776 roku zastąpił biskup Poniatowski. Ten zespół ludzi, których dzieliły zarówno sympatie polityczne, jak i osobiste animozje, na terenie Komisji współpracował niezwykle zgodnie i efektywnie.

Działalność Komisji miała się opierać na podstawach materialnych, jakie zapewniał jej majątek pojezuicki. Zanim jednak zdołano go zinwentaryzować, rozpoczęło się jego rozkradnie na gigantyczną skalę. Komisje Rozdawnicza i Sądowa ustanowione dla zarządzania i prawnej obrony dóbr pojezuickich działały nieuczciwie i powolnie. Komisja Edukacyjna nie czekając jednak na uporządkowanie spraw materialnych, rozpoczęła prace nad reformą. Nie mając żadnych wzorów, na których mogłaby się oprzeć, nieustannie krytykowana przez szlachtę, podjęła się zadania przeprowadzenia reformy edukacyjnej na niespotykaną dotąd w Polsce skalę.

Komisja w poczuciu doniosłej społecznej funkcji szkolnictwa, rozpoczęła swe prace od sondażu opinii publicznej, prosząc o nadsyłanie projektów. Napłynęło ich kilka, z których najobszerniejszy i najdojrzalszy był autorstwa Franciszka Bielińskiego. Analiza projektów wytyczyła kierunek reform: nauczanie jednolite i scentralizowane, w języku polskim, szkoły dla wszystkich stanów, programy o charakterze encyklopedycznym nacechowane praktycyzmem, nauka moralna obok religii jako podstawa kształcenia etycznego, obywatelski duch wychowania, konieczność wprowadzenia nowego systemu kształcenia nauczycieli i nowych podręczników.

Działalność Komisji Edukacji Narodowej

Pierwsze trzy lata przeznaczono na rozpoznanie ogólnej sytuacji panującej w polskim szkolnictwie. Opracowano przepisy dla szkół parafialnych, wojewódzkich oraz pensji żeńskich. Przepisy rozesłano do szkół, a w ślad za nimi wysłano wizytatorów, by sprawdzili czy są wdrażane. Jedną z zasadniczych przeszkód w realizacji projektów okazał się brak podręczników, dlatego też 10 II 1775 roku powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (tj. podręczników), które miało je opracować. Na jego czele stanęli Ignacy Potocki jako przewodniczący i Grzegorz Piramowicz jako sekretarz. W odróżnieniu od członków Komisji, w skład Towarzystwa wchodziły osoby profesjonalnie związane ze szkolnictwem i dobrze znające realia życia szkolnego. Wkrótce Towarzystwo rozszerzyło zakres swojej działalności: oceniało programowe i dydaktyczne działania Komisji, zajmowało się propagandą reform, przejęło niektóre prace administracyjne.

Na okres kolejnych siedmiu lat przypadło wzmożenie prac Komisji. Szczególnie ważna była reforma Akademii Krakowskiej przeprowadzona przez Hugona Kołłątaja i zapoczątkowanie przez niego budowy hierarchii szkolnej. Ukoronowaniem tych wszystkich działań było opracowanie „Ustaw Komisji Edukacji narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane” zatwierdzonych w 1783 roku Ich ogłoszenie oznaczało zakończenie etapu poszukiwań nowych form ustroju szkolnictwa i rozpoczęło etap wprowadzenie tych zasad.

W ich myśl Komisja stanęła na czele scentralizowanej organizacji, podporządkowując sobie wszystkie szkoły Korony i Litwy w sposób hierarchiczny. Rolę zwierzchnią dla szkół w Koronie pełniła Akademia Krakowska nazywana odtąd Szkołą Główną Koronną, na Litwie – Akademia Wileńska zwana Szkoła Główną Litewską. Szkołom Głównym podlegały szkoły wydziałowe, które sprawowały nadzór nad szkołami podwydziałowymi, te z kolei nadzorować miały szkoły parafialne. Nauczyciele szkół akademickich, wydziałowych i podwydziałowych tworzyli wspólny stan akademicki, będący odrębną grupą zawodową, mający swe specyficzne prawa i obowiązki i obdarzoną dużą autonomią.

„Ustawy” są pierwszym w Europie szczegółowym kodeksem szkolnym regulującym rytm życia szkolnego w całym państwie, od szkół najniższych po uniwersytety. Wprowadzały nowe w skali europejskiej zasady organizacji szkolnictwa, nowe zasady nauczania i wychowania, będące wypadkową nowoczesnych prądów oświeceniowe oraz tradycji i warunków polskich. Rękojmią realizacji „Ustaw” była dobrze obmyślana i sprawnie w praktyce funkcjonujące sieć nadzoru szkolnego.

Czasy Sejmu Czteroletniego były dla Komisji trudne, odżył bowiem na przykład projekt przejęcia na rzecz wojska jej funduszy. W styczniu 1793 roku nastąpił II rozbiór Polski, a w marcu 1794 roku wybuchła Insurekcja Kościuszkowska. Te dramatyczne wydarzenia przyniosły kres istnienia Komisji. Na swym ostatnim posiedzeniu zebrała się 10 IV 1794 roku.

 Dziedzictwo Komisji Edukacji Narodowej

Upadek państwa uniemożliwił Komisji Edukacji Narodowej zrealizowanie w pełni jej zamierzeń. Mimo to jednak dogłębne przemiany, których dokonała, stały się podwaliną pod budowę nowoczesnego szkolnictwa. Upaństwowienie szkolnictwa polskiego, przeprowadzone przez Komisję, w innych krajach europejskich nastąpiło dużo później. Utworzenie centralnej państwowej władzy edukacyjnej umożliwiło już pod koniec XVIII wieku realizowanie wychowania obywatelskiego i narodowego. Dzięki staraniom Komisji unowocześniono programy i metody nauczania, wprowadzono nowe podręczniki. W walce o wprowadzanie do szkół wszystkich szczebli nauczycieli świeckich, kształconych w seminariach, Polska wyprzedziła inne kraje europejskie.

dr hab. Katarzyna Dormus, prof. UP